Η μεσαιωνική μάχη από την οπτική γωνία του πεζικού
Συχνά έχουμε μια παραπλανητική εικόνα στο μυαλό μας, για το πως διεξάγονταν οι μεσαιωνικές μάχες. Όλοι σε κάποιον βαθμό είμαστε επηρεασμένοι από το Χόλιγουντ, που παρουσιάζει τις συγκρούσεις ως χαοτικά λουτρά αίματος, με στρατούς να εφορμούν μανιασμένα ο ένας στον άλλον. Οι ιστορικές πηγές περιγράφουν μια διαφορετική πραγματικότητα, την οποία κατανοούμε καλύτερα με τη βόηθεια όσων γνωρίζουμε για την ανθρώπινη ψυχολογία.
Ο φόβος και η αυτοσυντήρηση στο πεδίο της μάχης
Η αυτοσυντήρηση και ο φόβος είναι πρωταρχικά ένστικτα για κάθε στρατιώτη. Όταν κάποιος μπαίνει σε μια παράταξη μάχης, δεν επιθυμεί τη μάχη αυτή καθαυτή, αλλά τη νίκη και αν είναι δυνατόν, χωρίς καθόλου μάχη. Οι στρατιώτες απέφευγαν την άμεση εμπλοκή όταν μπορούσαν, προτιμώντας να πετύχουν τη νίκη με ελάχιστο κίνδυνο.
Οι απειλές όπως τα βέλη και τα ακόντια ήταν πιο εύκολα αντιμετωπίσιμες, ειδικά αν κάποιος φορούσε θωράκιση ή διέθετε μεγάλη ασπίδα για προστασία. Η μάχη σώμα με σώμα, αντίθετα, ήταν εξαιρετικά επικίνδυνη, αφού το ρίσκο θανάτου ήταν άμεσο και υψηλό. Η ένταση αυτής της σύγκρουσης είχε βαρύτατες ψυχολογικές επιπτώσεις στους στρατιώτες.
Η ψυχολογία της σύγκρουσης σώμα με σώμα
Ο φόβος της μάχης σώμα με σώμα υπήρξε καθοριστικός. Στους πολέμους του 18ου και 19ου αιώνα, οι ξιφολόγχες σπάνια προκαλούσαν μεγάλες απώλειες, αλλά είχαν καταλυτική ψυχολογική επίδραση, οδηγώντας σε κατάρρευση της εχθρικής γραμμής. Παρομοίως, στις αρχαίες και μεσαιωνικές μάχες, ο φόβος αυτής της άμεσης επαφής αποδιοργάνωνε τις γραμμές των στρατιωτών.
Όταν οι αρχικές επιθέσεις αποτύγχαναν, οι μάχες εξελίσσονταν σε μια κατάσταση "απόστασης ασφαλείας". Οι στρατιώτες διατηρούσαν αποστάσεις, ανταλλάσσοντας βλήματα και βρισιές, ενώ σποραδικά εμπλέκονταν σε σύντομες, έντονες φάσεις μάχης σώμα με σώμα. Αυτές οι επαφές ήταν εξαιρετικά απαιτητικές, τόσο σωματικά όσο και ψυχολογικά, με αποτέλεσμα οι γραμμές (και ειδικά η γραμμή που κουράστηκε ή μάτωσε περισσότερο) να υποχωρούν προσωρινά για ανάκαμψη. Όποια παράταξη χάσει μια συμπλοκή είναι πιθανότερο να χάσει και τις επόμενες, παραχωρώντας έτσι σταδιακά έδαφος στους νικητές.
Οι ηγέτες και οι "γεννημένοι μαχητές"
Στις σύντομες αυτές φάσεις, οι "γεννημένοι" ή "φυσικοί μαχητές" και οι κατώτεροι αξιωματικοί έπαιζαν καθοριστικό ρόλο. Όποιος έχει αρκετό θάρρος, αγριότητα και πείσμα, μπορεί να υπερνικήσει την απροθυμία για εμπλοκή και παράλληλα να εμπνεύσει τους άνδρες να πραγματοποιήσουν συντονισμένες επιθέσεις. Παρόμοια φαινόμενα έχουν παρατηρηθεί και στις πολεμικές συγκρούσεις πρωτόγονων φυλών, όπου οι πιο γενναίοι πολεμιστές βγαίνουν μπροστά από τις γραμμές για να πολεμήσουν, επιστρέφοντας στην κάλυψη των συντρόφων τους όταν κουραστούν.
Κατανοώντας τις ιστορικές μάχες
Αυτό το μοντέλο μας βοηθάει να καταλάβουμε γιατί ορισμένες μάχες κρίνονταν γρήγορα, ενώ άλλες διαρκούσαν για ώρες. Επίσης εξηγεί με ποιον τρόπο το σύστημα πολλαπλών γραμμών, που χρησιμοποιούσαν οι Ρωμαίοι και άλλοι οργανωμένοι στρατοί, προσέφερε σημαντικά πλεονεκτήματα. Οι υποστηρικτικές γραμμές παρέμεναν εκτός βεληνεκούς, διατηρώντας την αντοχή τους, ενώ οι εμπρόσθιες γραμμές μπορούσαν να ανακουφίζονται περιοδικά. Αυτό επέτρεπε στον στρατό να αντέχει παρατεταμένες μάχες χωρίς να καταρρέει. Τέλος, μας βοηθάει να καταλάβουμε γιατί οι απώλειες (και ειδικά των νικητών) στις πραγματικές μάχες της ιστορίας δεν πλησίαζαν την παράλογη σφαγή που θα περιμέναμε αν εμπιστευόμασταν το Χόλιγουντ και το Total War.
Συμπέρασμα
Η πορεία της μάχης εξαρτάται από την εύθραυστη ισορροπία ανάμεσα στον φόβο και την οργάνωση. Οι μάχες κρίνονταν όχι μόνο από την αριθμητική υπεροχή ή τον εξοπλισμό, αλλά και από το ηθικό και την πειθαρχία των στρατιωτών. Αυτά ήταν τα πραγματικά όπλα που εξασφάλιζαν την επιβίωση και τη νίκη στο πεδίο της μάχης.
...και υστερόγραφο
Εδώ γράφω για το πεζικό, αλλά υπό αυτή την οπτική, μπορούμε να καταλάβουμε καλύτερα και με ποιον τρόπο η πορεία μιας μάχης μπορούσε να αλλάξει απότομα με μια περικύκλωση, με μια έφοδο ιππικού, με ένα σύννεφο από βέλη ή βολές πυροβολικού, ή με τον θάνατο ενός σπουδαίου πολεμιστή ή στρατηγού.
